در قلب روستای سنگ بست، در مسیر فریمان به مشهد، بنایی تاریخی و باشکوه به نام آرامگاه سردار غزنوی، نظاره گر گذر زمان است. این اثر ارزشمند، در ۴۰ کیلومتری جنوب شرق مشهد، نمونه ای بی‌نظیر از معماری دوران پس از اسلام را به نمایش می‌گذارد.
این آرامگاه، به گفته بسیاری، مرقد ارسلان جاذب، از سرداران نامی سلطان مسعود غزنوی است؛ سرداری فرهنگ‌پرور و شیفته فردوسی، شاعر حماسی ایران. گفته می‌شود وی به پاس ارادت خود به فردوسی، این آرامگاه باشکوه را برایش بنا نهاد.
این بنا و برج مجاور آن، از قدیمی‌ترین آثار تاریخی خراسان بزرگ محسوب می‌شوند که مهارت بی‌نظیر آجرکاری در معماری ایران را به تصویر می‌کشد. «آرتور اپهام پوپ»، در کتاب «معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ»، آن را متعلق به اوایل قرن چهارم هجری قمری دانسته و احتمال وجود دو مناره در گذشته را مطرح می‌کند.
دولتشاه سمرقندی در تذکره خود (قرن یازدهم هجری)، به رباط سنگ بست اشاره می‌کند که در آن زمان ویران بوده و آرامگاه ارسلان در آن قرار داشته است. علی شیر نوایی بعدها رباط دیگری در نزدیکی آن می‌سازد که امروزه به نام “رباط سنگ بست” شناخته می‌شود. آثار بقایای ساختمانی در اطراف آرامگاه تا چند دهه پیش دیده می‌شد که هرتسفلد به کاروانسرا و مدرسه‌ای در این محل اشاره کرده است.
این سازه، تنها اثر معماری به جا مانده از دوره غزنویان در ایران کنونی است و قدمتی بیش از هزار سال دارد. مقبره، گنبدخانه‌ای مربع شکل با گنبدی هشت ضلعی است. مهارت و ظرافت گوشه‌سازی گنبد، نشان از پیشرفت فن‌آوری در آن دوره دارد. نمای بیرونی فاقد تزئینات است، اما داخل آن با آجرکاری و نقاشی‌های زیبا آراسته شده بود. کتیبه‌ای با خط کوفی آجرکاری شده، اطراف گنبد را زینت می‌بخشیده که متاسفانه بسیاری از آجرهای آن از بین رفته و خواندن آن غیر ممکن شده است.
بر اساس نظر کارشناسان، کتیبه زیر گنبد شامل آیاتی از سوره‌های انبیا و یوسف است. کتیبه پیرامونی نیز با خط کوفی گچی سفید بر روی زمینه گل و برگ، آیات دیگری از قرآن را به نمایش می‌گذاشته است.
گنبد کوتاه بر روی پایه هشت وجهی قرار گرفته که بر مکعبی به ارتفاع ده متر استوار است. نمای بیرونی بسیار ساده و مناره بلند چهل متری با صد پله، از دیگر بخش‌های این بنا هستند.
این بنای مربعی بر دیوارهای ضخیم ۲.۵ متری استوار شده و چهار در دارد. دیوارهای آن به ترتیب به هشت ضلعی، شانزده ضلعی و در نهایت به دایره ختم می‌شوند، شبیه معماری فیروزآباد و سروستان، اما با تفاوت‌هایی قابل تامل.
وجود چهار در در یک مقبره چندان منطقی نیست، لذا برخی معتقدند این بنا یک آتشکده بوده و تزئینات و چهار روزنه در گوشه‌های زیر سقف این نظریه را تقویت می‌کند. اما شباهت این بنا با نقاشی دیواری کشف شده در آسیای مرکزی، نشان از نفوذ هنر و آئین بودایی در منطقه خراسان در دوران ساسانیان و اوایل اسلام دارد.
این نقاشی توسط گروهی از باستان‌شناسان فرانسوی در بامیان پیدا شد و بنایی با گنبد کوتاه و مجسمه بودا در وسط آن را نشان می‌دهد. این شباهت نشان می‌دهد که سبک گنبد از ایران به آسیای مرکزی و بعدا دوباره به ایران بازگشته و در طول زمان تحت تاثیر معماری ایرانی تغییر یافته است.
برخی از تزئینات داخلی و تصاویری از خدای ماه، که هم در آثار هنری بامیان و هم در ترکستان چین دیده می‌شود، نشان از انتقال سبک هنری از ایران به آسیای مرکزی دارد. بوداییان آتشکده‌های زرتشتی را به مراکز مذهبی خود تبدیل کردند و مسلمانان نیز با احترام به این بناها، برخی از آنها را به مسجد تغییر کاربری دادند.
این بنا پس از آرامگاه امیر اسماعیل سامانی، قدیمی‌ترین بنای پس از اسلام در خراسان است، گرچه ریشه در معماری ساسانی دارد و هویت خود را در طول تاریخ حفظ کرده است.
