## زندان اسکندر، مدرسه ضیائیه: از زندان تا دارالعلم یزد
**حکایت، حکایت زندانی است که آموزشگاه شد.** مدرسه ضیائیه در محله فهادان یزد، از جمله آثار تاریخی و دیدنی این شهر است. برای رسیدن به این بنای شگفت انگیز، راهی کوچه رختشوی خانه شوید و سپس با ورود به کوچه حمام نو، سازه رفیع و گنبد باشکوه بنا را خواهید دید.
**مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر،** یکی از جاذبه های تاریخی یزد است که به سبب تاریخ مبهمش، شهرت زیادی دارد. در ورودی این بنا بسیار کوتاه است، اما پس از ورود به صحن مدرسه، عظمت و بزرگی این بنای تاریخی با معماری اسلامی دوره ایلخانی، تحسین شما را بر خواهد انگیخت.
یکی از نکات جالب در مورد مدرسه ضیائیه، شباهت زیاد گنبد این عمارت تاریخی به گنبد بقعه دوازده امام یزد است. این اثر در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در حال حاضر، فروشگاه‌های صنایع دستی جذابی در این مکان فعالیت می‌کنند که می‌توانید شاهد روند تولید انواع آن‌ها باشید.
**اما داستان زندان اسکندر چیست؟** در بین آثار تاریخی شهر یزد، مدرسه ضیائیه با قدمتی حدود هشت قرن، همانند کوهی استوار از دل تاریخ بر جای مانده است. این بنا را بیشتر به نام زندان اسکندر می‌شناسند و گفته می‌شود اسکندر مقدونی در مسیر خود به ری، در مکانی که یزد کنونی بوده است، زندانی ساخت که آن را «کِثه» می‌گفتند. بعدها در دوران ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل، شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند.
با وجود اینکه در هیچ‌یک از اسناد تاریخی نوشته‌ای مبنی بر حضور یا عبور اسکندر از این مکان یا شهر باستانی یزد ثبت نشده است و تنها مورخان محلی یزد، آن را مطرح کرده‌اند، می‌توان از این شهر به‌عنوان موقعیت استراتژیکی مناسبی جهت استقرار نیروهای نظامی یونانیان نام برد که همین امر موجب تسهیل در تسخیر ایالات پارس و ماد توسط اسکندر شد.
احتمالا نقل‌قول تاریخ‌نویسان محلی یزد به حمله اسکندر مقدونی به ایران، سیل تبعیدیان اسکندر به شهر یزد و همچنین نفرت و هراس مردم آن زمان از اسکندر مقدونی، از جمله دلایل وجود نامی چون زندان اسکندر در این مکان است. در سده ۹ هجری قمری، پژوهشگران تاریخ محلی یزد، از جمله جعفری در تاریخ یزد و کاتب در تاریخ جدید یزد، نام کثه را با روایت‌های زندان سکندر درآمیخته‌اند و کثه را نخستین بنای یزد پنداشته‌اند که به فرمان اسکندر مقدونی ساخته شد و آن را «زندان ذوالقرنین» خوانده‌اند. در بخشی از دیوان حافظ به بیتی برمی‌خوریم که در مورد زندان اسکندر است:
> دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت رخت بر بندم و زی ملک سلیمان بروم
پس از آنکه این بنا به ویرانه‌ای تبدیل شد، گودالی در یکی از قسمت‌های آن به وجود آمد که همگان آن را سیاه‌چال می‌پنداشتند و تصور زندان بودن این بنا در میان مردم قوی‌تر از پیش شد. در جریان مرمت و بررسی کارشناسان مشخص شد که این فرورفتگی در اثر احداث شبکه آبرسانی در زیر زمین به وجود آمده است.
**بیشتر کارشناسان کاربری زندان را برای این بنا رد کرده‌اند و معتقدند زندانی با عنوان زندان اسکندر وجود نداشته یا اگر بوده، به‌صورت بنایی جدا از مدرسه ضیائیه ساخته شده است.**
در کتاب یادگارهای یزد، نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر، به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه اشاره شده و از زندان حرفی به میان نیامده است. احتمال می‌رود که زندان اسکندر امروزی بقایای یکی از خانه‌های خاندان رضی و گنبد بنا، باقی مانده بقعه قبور آن‌ها باشد.
معین‌الدین نطنزی، از مورخان قرن نهم هجری، در نوشته‌های خود سرزمین یزد را به‌عنوان زندان ضحاک معرفی کرده است. این شهر در دوره فرمانروایی آل مظفر از نظر فرهنگی و ایجاد مراکز تعلیم و تربیت به اوج شکوفایی رسید و در هیچ جای ایران به‌اندازه یزد، دارالتعلیم به وجود نیامد؛ به‌گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» معروف شد. ازاین‌رو، مدارس در این شهر بیشترین تعداد را داشت و مدرسه ضیائیه نیز یکی از این مدارس بود.
در واقع، کارشناسان بر این عقیده‌اند که این بنا به‌عنوان مدرسه در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط ضیاءالدین حسین رضی، عارف معروف، بنیان نهاده شد و در سال ۷۰۵ هجری قمری، پسران وی به نام‌های مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی آن را تکمیل کردند. مدرسه ضیائیه بیش از ۷۰۰ سال پیش محل تدریس بود و میزبانی مجالس بحث و بررسی بزرگان و علما را بر عهده داشت. بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف این بنا خانه‌های عالی و بادگیرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره رفیع و باغچه‌ای پر از درخت داشت و کتابخانه و حمام روبه‌روی بنا قرار گرفته بودند.
معماری مدرسه ضیائیه از ویژگی منحصربه‌فردی برخوردار است؛ چراکه در عین سادگی، زیبایی هنر آن دوران را به نمایش می‌گذارد. در ساخت این بنای عظیم تاریخی از هیچ نوع تزیینات کاشی‌کاری استفاده نشده است. به نظر می‌رسد تنها از خشت خام برای ساخت عمارت مدرسه بهره برده باشند که شاید همین امر بیان‌کننده دلیل استقامت و ماندگاری آن تا قرن معاصر باشد.
مدرسه ضیائیه بنایی با معماری آذری است؛ سبکی منسوب به آذربایجان که در معماری ایرانی پس از اسلام و در زمان حکومت ایلخانان بر ایران رواج یافت و با عنوان سبک مغول یا ایرانی-مغول نیز شناخته می‌شود.
ساخت این بنا در دو مرحله صورت گرفته است:
در مرحله اول، گنبدخانه قدیمی آن هم‌زمان با حمله مغولان برای آرامگاه ساخته شده و مدرسه‌ای در کار نبوده است.
در مرحله دوم و حدود ۲۰۰ سال بعد در اوایل قرن هشتم هجری قمری، نوه سازنده نخست گنبد در کنار آن مدرسه‌ای می‌سازد که در ادامه درگاهی از مدرسه به گنبدخانه باز می‌شود.
گنبد مدرسه ضیائیه با ۱۸ متر ارتفاع از خشت خام ساخته شده است و گچ‌بری‌های آن که با نقاشی آبرنگ طلایی و لاجوردی تزیین شده‌اند، زیبایی فوق‌العاده‌ای برای این عمارت رقم زده‌اند. متاسفانه پس از گذشت هشت قرن از قدمت این بنای باستانی تنها قسمتی از این نقاشی آبرنگ روی گچ سفید وجود دارد. به فضای زیر گنبد، گنبدخانه می‌گویند که آسیب‌های زیادی دیده و آثاری از کتیبه‌های آن بر جای نمانده است. در این محل موزه‌ای کوچک قرار دارد که کتیبه‌ها و سنگ قبرهایی در آن نگهداری می‌شود.
در اطراف صحن یا حیاط، رواق‌هایی به چشم می‌خورد که در ضلع غربی، بزرگ‌تر هستند و در کنار آن‌ها محرابی از گچ وجود دارد. در حیاط علاوه بر ایوانچه‌های کوچک جلوی اتاق‌ها، چهار ایوان بلندتر نیز به چشم می‌خورد که بنا را به‌صورت چهار ایوانی درآورده‌اند.
علاوه بر رواق‌ها، عنصر دیگری که در فضای صحن دیده می‌شود، پایابی با ۳۸ پله به عمق ۲٫۸ متر از سطح زمین است که دسترسی به آب قنات اله‌آباد را ممکن می‌سازد. چاه آبی نیز با قطر دهانه دو متر در وسط حیاط وجود دارد که به سردابی به عمق پنج متر منتهی می‌شود. کف سرداب، حوضی قدیمی خودنمایی می‌کند که به‌عنوان یکی از آثار به‌جای مانده از بنای اولیه ساختمان به حساب می‌آید. ظاهرا سرداب و حوضچه برای تامین آب و استفاده ساکنان مدرسه به کار می‌رفتند.
در گوشه‌ای از حیاط، اتاقی موسوم به اتاق بادگیر دیده می‌شود که می‌توانید وارد آن شوید، دقیقا زیر بادگیر قرار بگیرید و از خنکای نسیم حتی در تابستان لذت ببرید.
تعداد زیادی هتل و رستوران سنتی و مدرن در نزدیکی مدرسه ضیائیه یزد یافت می‌شود که فرصت یک اقامت دلنشین و صرف غذایی خوشمزه در بافت تاریخی یزد را برای شما فراهم می‌کنند.
از جمله مکان‌های تاریخی در نزدیکی این بنای عظیم می‌توان به بقعه دوازده امام، خانه لاری‌ها، موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده اشاره کرد.
